صنعت پتروشیمی به عنوان یک صنعت مستقل پس از جنگ جهانی دوم به تدریج شکل گرفت و در دهه‌های 1950و1960، با توسعه فناوری‌های جدید و اختراع روش‌های نوین فرآوری شیمیایی، تولید محصولات پتروشیمیایی گسترش یافت. این صنعت از نفت و گاز به‌عنوان مواد اصلی استفاده می‌کند و با تولید پلاستیک، لاستیک، کودهای شیمیایی، فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی، مواد حفاظتی، مواد خوراکی و…، در زمینه‌های مختلف کاربرد دارد.
در دهه‌های اخیر، با پیشرفت فناوری و تحقیقات در زمینه پتروشیمی، صنعت بهبودهای چشمگیری را تجربه کرده که این امر باعث کاهش هزینه‌ها، افزایش کارآیی و کاهش تأثیرات زیست‌محیطی مرتبط با فرآوری نفت و تولید محصولات پتروشیمیایی شده است.
صنعت پتروشیمی، صنعت قرن بیستمی و نسبتاً جوان است که در مقایسه با صنعت فولاد مثلا تعیین دقیق تاریخ تولد یک صنعت شاید مشکل باشد اما وقتی جهان با پایان گرفتن جنگ جهانی اول نفسی به راحت می‌کشید، استفاده تجاری از محصولات پتروشیمی شروع شد و در سال 1918 اولین محصولات پتروشیمی ساخته شد.
این زمان در ایران مقارن است با آخرین سال‌های سلسله قاجار (7-1296) و کشور در تب‌و‌تاب حاصل از نقض بی‌طرفی و اشغال متفقین بسر می‌برد. از واگذاری امتیاز استخراج نفت به دارسی شانزده هفده سال گذشته و 10 سالی است که چاه شماره یک مسجد سلیمان به نفت رسیده و حدود هفت سالی است که پالایشگاه آبادان به کار افتاده است. در جهان به تدریج مواد پتروشیمیایی دیگر ساخته می‌شود تا اینکه در اواخر دهه 1920 عمل بسپارش (پلیمریزاسیون) یعنی ساختن مولکول‌های بزرگ از تک مولکول‌های مواد، کشف و فناوری تولید مواد از مایعات نفتی و گاز طبیعی شروع به رشد می‌کند.
در همین زمان در ایران امتیاز نفت دارسی لغو شده و تا یک سال و اندی بعد قرارداد جدید بسته شود که امتیاز نفت را تا سال 1993 تمدید می‌کند. جنگ جهانی دوم با همه فجایعی که در پی داشت باعث رونق و توسعه صنایع شیمیایی و صنعت جدید پتروشیمی می‌شود و رشـد آن از بسیـاری صنـایع پیشـی می‌گیرد. در این زمان در ایران مقارن است با اشغال کشور توسط متفقین که شمال را به جنوب وصل می‌کنند تا پل پیروزی بسازند. بدیهی است که در این میان سخنی از پتروشیمی‌در ایران نیست.
در جهان رشد صنایع پتروشیمی ادامه پیدا می‌کند و سطح تولید مواد پتروشیمی بالا می‌رود بطوری که تنها در آمریکا تولید محصولات پتروشیمی از مرز 25 درصد کل مواد شیمیایی تولید شده می‌گذرد. تعداد کارخانه‌های پتروشیمی در سال 1951 تنها در آمریکا به بیش از 90 کارخانه می‌رسد. این زمان سال 1329 شمسی است و ایران می‌رود که صنعت نفت خود را ملی کند و هنوز هم صنعت پتروشیمی در ایران مطرح نیست. از این زمان به بعد در جهان صنعت پتروشیمی رو به رشد سریعی می‌گذارد و مواد اولیه برای تولید محصولات مختلف نظیر الیاف و پارچه و پلاستیک‌های مخلوط تولید می‌شود و مصرف آن توسعه پیدا می‌کند. اولین سازمان نسبتاً متشکل که حرفی از پتروشیمی‌در ایران دارد و اقدامی‌در این مورد می‌کند «بنگاه کود شیمیایی» است که ایجاد کارخانه کود شیمیایی را در مرودشت در سال 1337 آغاز می‌کند. این کارخانه که قسمتی از مجتمع پتروشیمی‌شیراز امروز است در سال 1342 به بهره برداری می‌رسد و بدین ترتیب اولین محصول تجاری پتروشیمی در ایران درست با تأخیر 47 ساله از تولید اولین محصول پتروشیمی و تأخیر 35 ساله از تجاری شدن محصولات پتروشیمی‌جهان وارد بازار می‌شود. در سال 1343 کلیه فعالیت‌ها در مورد ایجـاد و توسـعه صنایع پتروشیمی در شرکت ملی نفت ایران متمـرکز و برای تـأمین این هـدف «شرکت ملی صنایع پتروشیمی» تأسیس می‌شود.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی، یکی از چهار شرکت اصلی وزارت نفت است که طبق اساسنامه، ریاست مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت بر عهده رئیس جمهور است و وزیر نفت ریاست هیات مدیره شرکت را عهده دار است. البته با اجرای اصل 44 قانون اساسی می‌توان تغییراتی را در ساختار و ماموریت شرکت انتظار داشت.
صنعت پتروشیمی به عنوان یکی از قسمت‌های اصلی صنعت کشور، طلایه‌دار ایجاد ارزش افزوده از منابع نفت و گاز است. این صنعت به عنوان مقام نخست صادرات غیرنفتی در راستای شکوفایی اقتصادی کشور، توسعه پایدار، بومی‌سازی فناوری، توسعه صنایع پایین دستی و ایجاد اشتغال نقش اساسی بر عهده دارد. اصلی ترین و مهم‌ترین مزیت این صنعت در ایران تنوع خوراک، دسترسی به آبهای آزاد و نیروی انسانی متخصص است.
ایجاد صنعت پتروشیمی در کشور به دهه ۱۳۳۰ شمسی برمی‌گردد. در اواخر این دهه وزارت اقتصاد وقت به منظور گسترش و توسعه صنعت پتروشیمی در کشور بنگاه شیمیایی کشور را تاسیس کرد و شرکت مزبور در سال ۱۳۳۷ طرح احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس (پتروشیمی شیراز) را به اجرا گذاشت. اولین مجتمع پتروشیمی کشور تحت عنوان پتروشیمی شیراز در سال ۱۳۴۳ جهت تولید کود شیمیایی به بهره‌برداری رسید.
مطمئنا رشد صنعت پتروشیمی در کشور نیازمند برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات تخصصی در ارتباط با صنعت نفت و گاز است که به همین منظور وزارت اقتصاد در سال ۱۳۴۲ پیشنهاد تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی را تحت مالکیت دولت و شرکت ملی نفت ارائه کرد و چیزی طول نکشید که شرکت ملی صنایع پتروشیمی جهت تمرکز بر روی ایجاد و توسعه صنعت پتروشیمی کشور تاسیس شد. روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در داخل کشور را می‌توان به 6 مرحله زیر تقسیم‌بندی کرد:
مرحله پیدایش
این مرحله با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در سال ۱۳۴۲ و با احداث مجتمع تولید کودشیمیائی شیراز در سال ۱۳۴۳ آغاز شد.
مرحله گسترش اولیه
در مرحله گسترش اولیه و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت به اجرا درآمد. از عمده اهداف این دوره، تأمین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی‌کربنات سدیم، پی وی سی و مواد نرم‌کننده پلاستیک بود. احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارگ، فارابی (ایران نیپون سابق) و طرح‌های توسعه پتروشیمی‌شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندرامام (ایران ژاپن سابق) حاصل تلاش‌های این دوره (سال‌های ۵۶-۱۳۵۲ و ۵۱- ۱۳۴۷ و ۴۶ – ۱۳۴۳) بوده است.
مرحله رکود
طی سال‌های ۶۷-۱۳۵۷ به علت مسائل ناشی از البته تکمیل طرح‌های نیمه تمام از جمله طرح گسترش شیراز ادامه داشت. مرحله رکود از سال 1357 آغاز می‌شود و سال‌های دفاع مقدس تا اواسط سال 1367 را دربر می‌گیرد که در پی مسائل ناشی از بازتاب‌های انقلاب اسلامی و اینکه بیشتر واحدهای صنعت پتروشیمی در دوره دفاع مقدس، در مناطق جنگی و در معرض حملات دشمن قرار داشت، تولید به حداقل رسید و عملیات تکمیل و احداث بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمیایی کشور یعنی پتروشیمی بندر امام به حداقل رسید و در نهایت متوقف شد و تنها فعالیت عمده در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی‌شیراز بود.
مرحله تجدید حیات و بازسازی
مرحله تجدید حیات و بازسازی با اجرای اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی‌درسال‌های 1368 تا 1373 آغاز شد و بازسازی مجتمع‌های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع‌های آسیب دیده به بهره‌برداری رسید. در عین حال بهره‌برداری شماری از طرح‌های اساسی شرکت شامل مجتمع‌های پتروشیمی‌اصفهان، پتروشیمی‌اراک و تکمیل مجتمع بندرامام آغاز شد.
متعاقب آن در برنامه پنجساله دوم توسعه در سال‌های 1374 تا 1378 با بهره‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنجساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از 4/2 به 12 میلیون تن در سال رسید.
مرحله جهش، تثبیت
مرحله جهش، تثبیت و توسعه از سال 1379 آغاز شد. در این دوره، بر پایه تجربیات به دست آمده از اجرای برنامه‌های اول و دوم، با اجرای برنامه پنجساله سوم و چهارم، احداث طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیرکبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریاساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسید. علاوه بر آن، فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی مورد توجه بود. در حال حاضر ۶۸ مجتمع پتروشیمی در کشور در حال فعالیت هستند و ۷۰ طرح توسعه‌ای جدید نیز برای این صنعت تعریف شده است. این پتروشیمی‌ها دارای ظرفیت تولید ۹۰ میلیون تن هستند که طبق پیش‌بینی‌ها ظرفیت تولید آنها طبق اهداف بلندمدت کشور تا ۱۰ سال آینده به ۲۰۰ میلیون تن می‌رسند.
خصوصی سازی و تبدیل به سازمان حاکمیتی و نظارتی (1388 – تاکنون)
مقدمات مرحله خصوصی‌سازی و تبدیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی به سازمان حاکمیتی و نظارتی در واقع از سال 1386 و با ابلاغ سیاست‌های اجرایی اصل 44 قانون اساسی آغاز شد و تعدادی از شرکت‌ها و مجتمع‌ها به صـورت جداگـانه به بخـش خصوصی واگـذار شد، اما با تشکیل شرکت هلدینگ پتروشیمی شامل باقیمانده مجتمع‌ها و شرکتهای واگذار نشده، برای واگذاری یکجا به بخش خصوصی و تداوم فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قالب سازمان حاکمیتی و نظارتی در سال 1388 تصویب شد.
برنامه 7 ساله عمرانی اول کشور
قبل از آغاز جنگ جهانی دوم، دو اقدام ناکام در مورد تهیه برنامه برای کشور صورت می‌گیرد. یکی در سال 1316 است که هیات وزیران تاسیس «شورای اقتصادی» را تصویب کرد. ماموریت این شورا طراحی نقشه‌ای اقتصادی و ارائه طریق در اجرای آنها بود. اقدام دوم در سال 1318 است که باز ناکام می‌ماند. در هر دو این اقدام‌ها پای ابوالحسن ابتهاج در میان است که بعدها در دهه 1330 رئیس سازمان برنامه می‌شود. در دوران جنگ جهانی دوم، طبعاً فکر و برنامه‌ریزی در آشفتگی اوضاع فراموش می‌شود؛ اگر چه «میسیون مالی امریکایی» در سال 1323 «طرح برنامه»ای را تهیه می‌کند که بی‌سرانجام می‌ماند.
در 11 فروردین 1325 در دولت قوام السلطنه «شورای عالی اقتصادی» برپا می‌شود تا «مطالعات کافی نموده و نقشه‌های اساسی طرح و پیشنهاد نماید.»
اولین برنامه 7 ساله عمرانی کشور که در شهریور 1327 در کمیسیون برنامه مجلس تدوین شده بود در 26 بهمن ماه 1327 به تصویب مجلس رسید. اولین بار بود که در طول تاریخ و پس از جنگ جهانی دوم و اشغال کشور و سال‌های آشفتگی، برنامه منسجمی برای «افزایش تولید و تکثیر صادرات و تهیه مایحتاج مردم در داخل کشور و ترقی کشاورزی، صنایع، اکتشاف، بهره‌برداری معادن و ثروت‌های زیرزمینی مخصوصاً نفت، اصلاح، تکمیل وسائل ارتباط و اصلاح امور بهداشت عمومی، انجام هر نوع عملیاتی برای عمران کشور و بالا بردن سطح معلومات و زندگی افراد و بهبود معیشت عمومی و تنزل دادن هزینه زندگانی» به تصویب می‌رسید. در فصل اول ماده 2 این قانون برای «ماشین‌آلات کشاورزی و کودهای شیمیایی 300 میلیون ریال» اختصاص داده شده بود. این اولین برنامه‌ریزی و همچنین اولین اختصاص پول در یک برنامه مدون برای تولید کود شیمیایی در ایران است.
در فصل سوم همین ماده 2 برای “تاسیس صنایع شیمیایی 250 میلیون ریال” اختصاص داده شده بود. این قانون در واقع قانون تاسیس «سازمان برنامه» هم هست. در ماده 8 قانون آمده است: «نظارت و مراقبت در اجرای برنامه بوسیله سازمان مخصوصی که به اسم سازمان برنامه تاسیس می‌شود انجام خواهد شد» و پس از آن در مواد بعدی هم وظایف و ساختار «سازمان برنامه» معین می‌شود.
در سال 1328 مدیرعامل سازمان برنامه، دکتر حسن مشرف نفیسی گزارشی از پیشرفت برنامه 7 ساله ارائه می‌دهد. در این گزارش در مورد برنامه تولید کود شیمیایی و صنایع شیمیایی دیگر آمده است: «به منظور تهیه کودهای شیمیایی و سایر مواد شیمیایی مورد احتیاج از قبیل سود کستیک و کربنات دو سود … مطالعات لازم شروع گشته و ادامه دارد…»
این مطالعات همچنان ادامه پیدا می‌کند و به جایی نمی‌رسد. واقعیت آن است که در بیشتر رشته‌های فعالیت اولین برنامه 7 ساله کشور، مطالعات آغاز شد و چند طرح هم شروع شد اما با بحران نفت در سال 1329 اغلب کارهای برنامه نیمه تمام ماند.
ابوالحسن ابتهاج علل مهم شکست برنامه هفت ساله اول راچنین می‌شمارد: «اعتبار تخصیص داده شده از محل درآمد نفت در اختیار سازمان برنامه قرار نگرفت؛ دریافت وام از بانک جهانی انجام نشد؛ در مدت 7 سال دوره برنامه، مدیرعامل سازمان برنامه که می‌بایستی لااقل برای سه سال در مقام خود بماند – 10 بار تغییر یافت.»
جای پای پتروشیمی در قوانین
در سال‌هایی که از صنایع پتروشیمی‌در ایران خبری نیست، در کنکاش در لابلای قوانین می‌توان به مواردی برخورد که از توجه قانون‌گذار به پتروشیمی‌حکایت می‌کند.
در مثال‌هایی که ارائه می‌شود در متون قوانین از اصطلاح‌هایی چون «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» و «مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» و «مشتقات گاز» و «کود شیمیایی» و «مشتقات و فرآورده‌های فرعی از جمله مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» استفاده شده، بدون اینکه واژه «پتروشیمی» به کار رفته باشد.
پتروشیمی به عنوان یکی از صنایع اساسی و حیاتی در اقتصاد کشورها و قوانین آنها حائز اهمیت است. مواردی که در قوانین مربوط به پتروشیمی معمولاً تأکید می‌شود عبارتند از:
محیط زیست و ایمنی
محدودیت‌های زیست‌محیطی: قوانین مربوط به پتروشیمی شامل مقرراتی در خصوص آلودگی هوا، آب و خاک می‌شود که برای جلوگیری از تأثیرات زیست‌محیطی منجر به استفاده از تکنولوژی‌های سبز‌تر و کاهش اثرات زیست‌محیطی می‌شود.
اعتبارات و استانداردها برای ایمنی: قوانین مربوط به ایمنی و بهداشت شامل استانداردها و الزاماتی برای پیشگیری از حوادث و بحران‌های ناشی از فعالیت‌های پتروشیمی می‌شود.
مالی و اقتصادی
مالیات و تشویقات مالی: قوانین مربوط به مالیات و تشویقات مالی ممکن است برای تشویق سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی یا کاهش هزینه‌های تولید مواد اولیه مورد استفاده قرار گیرد.
سیاست‌های صادرات و واردات: دولت‌ها ممکن است با تنظیمات و قوانین صادرات و واردات به تنظیم بازار و کنترل نرخ ارز وارد شوند.
نظارت و کنترل
مقررات بهداشتی و ایمنی صنعتی: دولت‌ها ممکن است از طریق اعمال مقررات و نظارت‌های مداوم برای اطمینان از رعایت استانداردهای بهداشتی و ایمنی صنعتی در تولید و فرآوری مواد شیمیایی اقدام کنند.
کنترل قیمت‌ها و تقاضا: برخی دولت‌ها با تنظیم و کنترل قیمت‌ها و تقاضا در بازار پتروشیمی به هدف کنترل تورم و استقرار پایداری اقتصادی دست می‌یابند.
سیاست‌های توسعه
پشتیبانی از تحقیق و توسعه: بسیاری از کشورها برای توسعه فناوری‌های نوین در حوزه پتروشیمی و استفاده از فناوری‌های پاک و سبز، تحقیقات و توسعه را تشویق می‌کنند و این موارد را در قوانین و سیاست‌های خود لحاظ می‌کنند.
در کل، قوانین مربوط به پتروشیمی برای حفظ تعادل بین توسعه اقتصادی، حفاظت از محیط‌زیست و ایمنی جامعه مهم هستند. توجه به این نکات در تدوین و اجرای قوانین از اهمیت بسیاری برخوردار است.
اساسنامه شرکت ملی نفت ایران – 1331
در اولین اساسنامه شرکت ملی نفت ایران مصوب 5 آذر ماه 1331 آمده است: «ماده 1- نظر به قانون مصوب نهم اردیبهشت ماه 1330 ، شرکتی به نام شرکت ملی نفت ایران برای اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری از قبیل تصفیه و حمل و نقل و صدور و پخش نفت و مشتقات آن تاسیس می‌شود … » اما در «لایحه قانونی اصلاح قسمتی از مواد اساسنامه شرکت ملی نفت ایران» که در 27 آذر ماه 1331 یعنی با فاصله 22 روز از تصویب اساسنامه قبلی به تصویب رسید، می‌گوید: «ماده 1- نظر به قانون مصوب نهم اردیبهشت ماه 1330 شرکتی به نام شرکت ملی نفت ایران برای اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری از قبیل تصفیه، حمل و نقل، صدور و پخش نفت و مشتقات آن و صنایع شیمیایی منشعب از نفت تاسیس می‌شود…»
ملاحظه می‌شود که تنها فرق ماده 1 در متن اصلی و متن اصلاحیه «و صنایع شیمیایی منشعب از نفت» است. یعنی در آن 22 روز کسانی بوده اند که به تاسیس «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» توجه یافته‌اند و آن را در اساسنامه اصلاح کرده‌اند.
اساسنامه شرکت ملی نفت ایران – 1333
بعد از کودتای 28 مرداد 1332 این اولین اساسنامه شرکت ملی نفت ایران است. دو اساسنامه قبلی را در دوره اختیارات قانون‌گذاری، دکتر مصدق تصویب کرده بود اما این اساسنامه را مجلس در تاریخ 25 دی ماه 1333 تصویب می‌کند. در ماده 4 این قانون آمده است: «ماده 4 – موضوع شرکت و حدود عملیات آن به شرح زیر است:
الف – اشتغال به امور صنعت نفت (در سراسر کشور و فلات قاره) از هر قبیل که باشد اعم از تفحص و اکتشاف نفت و گاز طبیعی و … فرآورده‌های فرعی و مشتقات از آن جمله مواد شیمیایی حاصله از نفت، گاز طبیعی و هیدروکاربورهای دیگر….»
قراردادهای شرکت ملی نفت ایران و شرکتهای خارجی – 1336 و 1337
در موافقت‌نامه‌های «تفحص و اکتشاف و بهره‌برداری و فروش نفت» بین شرکت ملی نفت ایران و شرکتهای خارجی مثل آجیپ، پان آمریکن و سافایر در سال‌های 1336 و 1337 ماده‌ای وجود دارد که: «هر مقدار گاز طبیعی که مورد نیاز شرکت ملی نفت ایران برای تامین مصرف داخلی ایران باشد، تحویل خواهد شد. مصرف داخلی گاز در ایران شامل احتیاج مربوط به تهیه مشتقات گاز نیز خواهد بود اعم از اینکه مشتقات مزبور مصرف داخلی داشته باشد یا برای صاردات باشد.»
این امر نشان می‌دهد که از همان سالها به فکر تبدیل گاز طبیعی به مشتقات در صنایع پتروشیمی و حتی صادرات محصولات بوده‌اند.
اساسنامه شرکت ملی نفت ایران – 1339
این اساسنامه که در تاریخ 28 اردیبهشت 1339 به تصویب رسید، در واقع چهارمین اساسنامه شرکت ملی نفت ایران است. سه مورد قبلی را پیش از این نوشتیم. در فصل دوم با عنوان«موضوع و حقوق و اختیارات شرکت» از جمله آمده است: «ماده 4 … ب – ساختن مشتقات و فرآورده‌های فرعی از جمله مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی و ….»
ملاحظه می‌شود که در این اساسنامه موضوع ساختن مواد شیمیایی از نفت و گاز که همان «پتروشیمی» باشد، بند مستقلی را به خود اختصاص داده است.
برنامه هفت ساله عمرانی دوم کشور
لایحه برنامه دوم عمرانی کشور پس از گذر از تب و تاب ملی شدن صنعت نفت و آشوب کودتای 28 مرداد 1332، در 11 تیر ماه 1334 تقدیم مجلس شد و در هشتم اسفند ماه 1334 به تصویب رسید. این قانون دولت را مکلف می‌کرد که ضمن انجام برنامه‌هایی که در «برنامه 7 ساله اول عمرانی کشور» آمده بود- و به علت وضعیت نابسامان کشور، اغلب نیمه تمام یا در دست اجرا بود- عملیات این برنامه را تا آخر شهریور ماه 1341 « به انجام رسانیده و یا به مرحله اجرا در آورد». در قسمت ب- فصل اول ماده 2 این قانون، 2500 میلیون ریال برای «برنامه‌هایی که عوامل آن بعداً مشخص خواهد شد بالاخص تاسیس کارخانجات کود شیمیایی» اعتبار پیش بینی شد.
در برنامه تفصیلی این قسمت، « احداث کارخانه کود شیمیایی با استفاده از گازهای طبیعی نفت و تهیه فرآورده‌های فرعی مانند د. د. ت و غیره- مطالعه خاک‌های زراعتی به منظور انتخاب انواع کود مناسب- خرید کود شیمیایی به منظور ترویج و شناساندن طرز استفاده از آن به زارعین» پیش‌بینی شده بود.
جالب است که در همین قانون، در برنامه تفصیلی بخشی از بند 5 از فصل اول، زیر عنوان«بنگاه شیمیایی کرج»، برای «ساختمان، خرید، حمل، نصب کارخانه‌های سوپر فسفات، اسید سولفوریک، تامین برق، آب و … » 39 میلیون ریال اعتبار در نظر گرفته شده بود.
برنامه توسعه و عمران خوزستان
سازمان برنامه که مسئول اجرای برنامه 7 ساله دوم بود در فروردین ماه 1337 پس از حدود دو سال از آغاز برنامه در جزوه‌ای به زبان انگلیسی گزارش می‌کند: «در برنامه عمران خوزستان، کارخانه‌های پتروشیمی اهواز و کارخانه کود شیمیایی برای مصرف گاز طبیعی که در حال حاضر در میدان آغاجاری سوزانده می‌شود، در اهواز ساخته خواهد شد. پلاستیک پلی وینیل کلرید (PVC) که توسط کارخانه پتروشیمی از گاز طبیعی ساخته می‌شود، قسمت اعظم نیاز رو به رشد مصرف پلاستیک در ایران را جوابگو خواهد بود. گاز طبیعی همچنین منبع اصلی تولید موادی خواهد بود که کود شیمیایی از آن ساخته می‌شود.
سازمان برنامه درگزارش شهریور 1337 برنامه عمران خوزستان در مورد ترویج کودشیمیایی چنین گزارش می‌دهد: «در تاریخ11 دی ماه 1336 برنامه سه ساله آزمایش و نمایش کود شیمیایی … مورد تصویب سازمان برنامه قرار گرفت.»
کارخانه پلاستیک
ساخت کارخانه تولید پی وی سی یکی از برنامه‌های عمران خوزستان بود و سازمان برنامه ساخت این کارخانه را با کمک شرکتهای خارجی دنبال می‌کرد و در شهریور ماه 1337 در گزارش برنامه عمران خوزستان می‌گوید: «در خرداد 1337 قراردادی با شرکت ایتالیایی منتکاتینی جهت اجرای برنامه‌ای برای ساختن کارخانه پلاستیک سازی به انضمام تسهیلاتی برای ساختن سود محرق، کلر و کارخانه‌ای جهت ساختن ترکیبات پلاستیک منعقد شد. این اقدام به منظور اولین قدم در تاسیس صنایع شیمیایی نفت در خوزستان است.
محلی برای تاسیس کارخانه پلاستیک سازی در طرف راست رودخانه کارون واقع در جنوب اهواز انتخاب و مقدمات آماده کردن محل و تهیه نقشه‌های کارخانه پلیمریزاسیون آغاز شد. در عین حال محل‌های احتمالی دیگری در تهران جهت تاسیس کارخانه مخلوط کننده که در تیر ماه 1338 دایر خواهد شد، در نظر گرفته شد. نام تجارتی «پولیکا» برای پلاستیکی که در کارخانه اهواز تولید خواهد شد، انتخاب شده است. مذاکرات لازم با شرکت ملی نفت ایران جهت تحویل گاز طبیعی کافی برای رفع نیازمندی‌های کارخانه پلاستیک سازی و همچنین احتیاجات کارخانه کود شیمیایی که در مجاورت آن ساخته خواهد شد، ادامه دارد.»در گزارش خرداد ماه 1339 برنامه عمران خوزستان سازمان برنامه از جمله می‌خوانیم: «در مهر ماه 1337 از طرف سازمان برنامه، زمینی به مساحت 160 هکتار در نزدیکی اهواز تحصیل شد تا کارخانه پلاستیک و سایر عملیات عمرانی پتروشیمی‌مورد نظر در آن مستقر شود.»
این اولین بار است که واژه «پتروشیمی» و نه «صنایع شیمیایی نفت» در یک سند و گزارش رسمی‌به فارسی نوشته می‌شود.
اما اقبال این «کارخانه پلاستیک اهواز» و همچنین «کارخانه کود شیمیایی اهواز» چندان بلند نبود. آخرین گزارش را که در آذر 1339 نوشته شده بخوانید: … به دستور سازمان برنامه کلیه مطالعات و طرحها و وسائل … و حق تملک ماشین آلاتی که برای کارخانه مخلوط کنی در نظر گرفته شده بود درشهریور 1338 به وزارت صنایع و معادن منتقل شد .» این توقف کار در سازمان برنامه و انتقال به وزارت صنایع و معادن پایان نامعلومی‌بود برای کارخانه پلاستیک و کودشیمیایی. «کارخانه پلاستیک اهواز» و «کارخانه کود شیمیایی اهواز» هیچگاه ایجاد نشد! در واقع سرنوشت این دو کارخانه حاصل بازی سه بازیگر در سال 1337 است: شاه، مهندس جعفر شریف امامی‌و ابوالحسن ابتهاج.
اولین کتاب پتروشیمی‌و اولین درس دانشگاهی پتروشیمی
برای یافتن اولین کتاب پتروشیمی، کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه شرکت ملی نفت ایران و طبعاً کتابخانه شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌را جستجو کردیم.
حاصل کار چنین بود: اولین کتاب دانشگاهی و شاید اولین کتاب مستقل در مورد پتروشیمی‌در سال 1339 به چاپ رسید . این کتاب با عنوان « پتروشیمی» نوشته دکتر رحیم عابدی بود و آن را انتشارات دانشگاه تهران منتشر کرد. دکتر رحیم عابدی همان است که 18 سال بعد اولین مدیر عامل بعد از انقلاب شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌شد و در موقع نوشتن کتاب لابد در خیالش نمی‌گذشت که روزی چنین شود.
این کتاب مقدمه جالبی دارد که در جستجوی ما بسیار به کار آمد: « … هدف و منظور اصلی این کتاب که در حقیقت نخستین قدم در تدوین و تالیف موضوعات علمی‌و فنی در زمینه پتروشیمی‌به شمار می‌رود، بررسی مختصر نفت و سازنده‌های آن به عنوان مواد واسطه و خوراک صنایع پتروشیمی‌و راهنمایی علاقه مندان به این رشته بخصوص دانشجویان دانشگاه است. » که تایید آن است که این کتاب اولین کتاب پتروشیمی‌است. بررسی بیشتر نشان داد که دومین کتاب دانشگاهی پتروشیمی‌با 12 سال فاصله کتاب « فرآورده‌هایی از صنعت پتروشیمی» نوشته مرتضی خسروی فتح آبادی است که انتشارات دانشگاه تهران در سال 1351 به چاپ رسانده و سومین کتاب « صنایع پتروشیمی» نوشته ابوالحسن خاکزاد است که باز انتشارات دانشگاه تهران در سال 1383 به چاپ سپرده است.
اولین درس دانشگاهی پتروشیمی
در جستجوی اولین درس دانشگاهی پتروشیمی‌در ایران، چه بختیار بودیم که مقدمه دکتر دکتر رحیم عابدی بر کتاب « پتروشیمی» پاسخ را در خود داشت: « … چند سال پیش که به دلیل اهمیت موضوع، مقرر گردید درسی به نام « پتروشیمی» در برنامه شعبه مهندسی شیمی‌دانشکده فنی گنجانیده و تعلیم داده شود، بنا به پیشنهاد و به همت و هزینه سازمان فرهنگی یونسکو داوطلب شدم به منظور مطالعه در قسمت پتروشیمی‌به مدت یکسال به چند کشور اروپایی و ایالات متحده امریکای شمالی عزیمت کنم. آورد این مسافرت که ضمناً از هر جهت مفید و آموزنده بود مجموعه مطالبی است که در کتاب حاضر بحث و در سه سال اخیر در دانشکده فنی تدریس شده است. » بنابراین تدریس اولین درس پتروشیمی‌در سال 37-1336 در دانشکده فنی دانشگاه تهران آغاز شده است.
کود شیمیایی مرودشت شیراز
به دنبال اختلاف وزیر صنایع و معادن با مدیر عامل سازمان برنامه و پشتیبانی شاه از وزارت صنایع و معادن، مدیر عامل سازمان برنامه از کار کناره گرفت و تاسیس « کارخانه کود شیمیایی اهواز » و « کارخانه پلاستیک اهواز » نیمه کاره رها شد. وزیر صنایع و معادن قرارداد کارخانه تصفیه گاز در گچساران و خط لوله از گچساران به شیراز و ایجاد کارخانه کود شیمیایی در مرودشت را دنبال کرد.
بستن قرارداد
در سال 1337 بین وزارت صنایع و معادن با سه شرکت «انسا » و «آنترپوز» فرانسوی و شرکت «سی. جی. بی» انگلیسی قراردادی بسته شد. به موجب این قرارداد شرکتهای نامبرده عهده دار شدند که کارخانه تصفیه گاز در گچساران و یک رشته خط لوله گاز از گچساران به شیراز و ادامه آن تا مرودشت را ایجاد کنند و کارخانه کود شیمیایی را بسازند. شرکت ملی نفت ایران برای ایجاد خط لوله گاز با ظرفیت 20 میلیون فوت مکعب در روز 5 میلیون دلار در اختیار وزارت صنایع و معادن گذاشت. قرار شد نیمی از گاز به مصرف کارخانه برسد و نیم دیگر در کارخانه‌های قند و سیمان و مولد برق و بیمارستان نمازی و شهر شیراز مصرف شود.
وزارت صنایع و معادن در گزارش سالانه 1338 خود می‌نویسد: «نگاه کود شیمیایی وابسته به وزارت صنایع و معادن برای ایجاد یک کارخانه تولید کودهای شیمیایی در مرودشت شیراز و لوله کشی گاز نفت از گچساران تا شیراز در تاریخ 28 نوامبر 1958 [8 دی ماه 1337] قراردادی با دو شرکت فرانسوی «آنترپوز» و «انسا» و یک شرکت انگلیسی به نام «کنتر اکتورز جان براون» امضا نمود. طول مسیر اصلی لوله گاز 240 کیلومتر و قطر آن 25 سانتیمتر است. از این لوله اصلی یک شاخه با همین قطر جدا شده به شهر شیراز و شبکه توزیع آن می‌رسد و دو شاخه فرعی نیز با قطر 15 سانتیمتر منشعب شده و برای تامین مصارف کارخانجات سیمان فارس و قند مرودشت به کار خواهد رفت. محصول کارخانه سالیانه 40 هزار تن اوره 44 درصد ازت و 41 هزار تن نیترات آمونیم با 26 درصد ازت و نیز هزار تن آمونیاک مایع می‌باشد. کارخانه کود شیمیایی شیراز در بهار سال 1340 شروع به کار خواهد کرد.
تاریخ بهره‌برداری از کارخانه کود شیمیایی خوشبینانه بود و در گزارش سالانه 1339 وزارت صنایع، کمی‌اصلاح شد که در این گزارش آمده است:
«… محل کارخانه کود شیمیایی به وسعت 200 هکتار در کنار رودخانه کر قرار گرفته است … اولین کلنگ ساختمان این کارخانه در ششم اردیبهشت 1338 به زمین زده شد. هزینه کل 32 میلیون دلار برآورد شده که 10 میلیون آن پرداخت شده و بقیه تا سال 1964 [1342] از محل فروش مستهلک خواهد شد… فعالیت ساختمانی به سرعت جریان دارد. لوله کشی گاز گچساران – شیراز پایان یافته است… محصول کارخانه تا نیمه دوم سال 1340 به بازار عرضه خواهد شد.»
اعزام مهندسان برای کارآموزی
در مورد اعزام مهندسان برای کار آموزی، مهندس میرناصر خورسند که یکی از همین مهندسان بود در کتاب «طلیعه داران صنایع پتروشیمی» می‌نویسد: « … 13 نفر از فارغ التحصیلان دانشکده فنی دانشگاه تهران در سال تحصیلی 1339-1338 در امتحان اعزام به خارج از کشور برای «بنگاه کود شیمیایی ایران» وابسته به وزارت صنایع و معادن انتخاب شدند و به استخدام وزارت صنایع و معادن در آمدند. این گروه طی قرارداد آموزشی به کشورهای فرانسه، ایتالیا و بلژیک رهسپار شدند.
افتتاح کارخانه
کارخانه کود شیمیایی شیراز که تاریخ بهره‌برداری از آن را وزارت صنایع و معادن در آغاز ساختمان، بهار 1340 و یکسال بعد نیمه دوم 1340 پیش بینی کرده بود، در صبح روزجمعه 26 مهر ماه سال 1342 با حضور شاه و ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه و بانو افتتاح و از کتیبه آن پرده‌برداری شد. نکته جالب در این افتتاح آنکه وزارت صنایع و معادن در آن حضور نداشت و وزارت اقتصاد جای آن را گرفته بود.
وزارت صنایع و معادن و وزارت اقتصاد
گفتیم که قرارداد کارخانه کود شیمیایی شیراز و خط لوله گاز از گچساران تا شیراز را وزارت صنایع و معادن در دوران مهندس جعفر شریف امامی‌بست و دیدیم که راه اندازی و افتتاح کارخانه را وزارت اقتصاد انجام داد.
دلیل این تغییر و تبدیل چنین است: در دولت‌های پس از شهریور 1320 وزارتخانه ای به نام «بازرگانی و اقتصاد ملی» و سپس «پیشه و هنر و بازرگانی» تاآذر 1326 وجود داشته که از دی ماه 1326 تبدیل به وزارت «اقتصاد ملی» می‌شود. در تاریخ 10 بهمن 1334 قانون تجزیه وزارت اقتصاد ملی به دو وزارت «بازرگانی» و «صنایع و معادن» به تصویب رسید و تا 30 بهمن 1341 چنین است و در این دوره شریف امامی‌وزیر صنایع و معادن است و قرارداد کارخانه شیراز را می‌بندد و اجرای کار را پیگیری می‌کند. در 30 بهمن 1341 و در معرفی کابینه اسدالله علم، وزارت خانه‌های «صنایع و معادن» و «بازرگانی» در هم ادغام می‌شود و یک وزارت به نام «اقتصاد و صنایع» معرفی می‌شود که از 30 مهر 1342 به «وزارت اقتصاد» تبدیل می‌شود و در این دوره وزارت صنایع و معادن وجود ندارد. راه اندازی و افتتاح کارخانه در این دوره انجام می‌شود و کار را «بنگاه پتروشیمی» وابسته به وزارت اقتصاد دنبال می‌کند. البته در یکی از کابینه‌های پر شمار امیر عباس هویدا، وزارت صنایع و معادن احیا می‌شود.
واگذاری به شرکت ملی صنایع پتروشیمی
پس از تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌طبق تبصره 64 قانون بودجه اصلاحی سال 1343 کشور، طبق بخشی از این تبصره که می‌گوید: «کلیه حقوق دولت در بنگاه کود شیمیایی که در اجرای تبصره 36 قانون بودجه سال 1338 و به موجب اساسنامه مصوب 30/12/1337 هیات وزیران تشکیل شده به شرکت ملی نفت ایران واگذار می‌شود.
شرکت ملی نفت ایران کلیه تاسیسات، مطالبات و موجودی‌های نقدی و جنسی بنگاه کودشیمیایی «بنگاه پتروشیمی» را به عنوان سرمایه بنگاه ارزیابی خواهد کرد و در اساسنامه بنگاه با تصویب شورای عالی صنایع پتروشیمی تغییرات لازم را خواهد داد.» کارخانه کود شیـمیایی شیراز در اختیار شرکت ملی صنایع پتروشیـمی- که کلیه سهـام آن متـعلق به شرکت ملی نفت ایران بود – قرار گرفت. کارخانه کود شیمیایی شیراز به مبلغ 1.8 میلیارد ریال (24 میلیون دلار) ارزیابی و جزء سرمایه شرکت ملی صنایع پتروشیمی محسوب شد.
کارخانه پولیکا
در آخرین گزارش سازمان عمران خوزستان هم خواندیم که بعد از استعفای ابتهاج از مدیرعاملی سازمان برنامه «به دستور سازمان برنامه کلیه مطالعات، طرحها و وسائل … و حق تملک ماشین آلاتی که برای کارخانه مخلوط کنی در نظر گرفته شده بود در شهریور 1338 به وزارت صنایع و معادن منتقل شد.» و اینچنین بود که ساخت کارخانه مخلوط کن دچار وقفه شد. چون «کارخانه پلاستیک اهواز» هم در عمل و برای همیشه متوقف شد.
آغاز دوباره
اگر چه ساخت «کارخانه پلاستیک اهواز» متوقف شده بود و وزارت صنایع و معادن مشغول پیگیری اجرای کارخانه کود شیمیایی مرودشت بود، اما چون بخشی از تجهیزات کارخانه مخلوط کنی آماده بود، مدتی بعد وزارت صنایع و معادن در فکر نصب این کارخانه افتاد. در گزارش سالانه 1339 وزارت صنایع و معادن آمده است: «بنگاه کودشیمیایی به منظور تاسیس کارخانه تهیه ماده پلاستیکی و رزین مصنوعی مطالعاتی به عمل آورده است. جهت معرفی مصنوعات تهیه شده از پلی وینیل کلرید به مصرف کنندگان و تولید کنندگان اشیاء پلاستیکی به تاسیس کارخانه پولیکا در شهر صنعتی کرج مبادرت شده است. نصب کارخانه پولیکا در نیمه سال 1340 انجام شد و پس از آن به بهره برداری رسید.
بعدها که شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌تاسیس شد و این شرکت طرح پتروشیمی آبادان را اجرا کرد و مجتمع پتروشیمی آبادان با تولید پی وی سی آغاز به کار کرد، کارخانه پولیکا به شرکت سهامی پتروشیمی‌آبادان تعلق گرفت.
شرکت پتروشیمی ایران
در سال 1338 بخش خصوصی ایجاد یک کارخانه کلرآلکالی را مورد توجه قرار داد. این کارخانه در نزدیک آبادان بود و با تجزیه نمک طعام، سود سوزآور و کلر تولید می‌کرد. مشخص نیست که چرا نام شرکت را «شرکت سهامی پتروشیمی ایران» و نام کارخانه را «کارخانه پتروشیمی ایران» گذاشته بودند. کار کارخانه، عملیات شیمیایی محض بود و شاید شرکت یا کارخانه در آینده می‌خواست محصولات پتروشیمی‌تولید کند. در روز 29 دی ماه 1342 شاه از این کارخانه بازدید کرد و روزنامه‌ها هم نوشتند «کارخانه پتروشیمی آبادان بهره‌برداری را آغاز کرد!»
مشارکت شرکت ملی صنایع پتروشیمی
در گزارش‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی در سال 1346 آمده است: «این کارخانه در سال 39 – 1338 بوسیله بخش خصوصی تاسیس شد، اما در سال 46- 1345 با اشکالات مالی و فنی مواجه شدند و شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکتهای عامل 66 درصد سهم آن را بالمناصفه خریداری کردند و اداره آن را به دست گرفتند. این کارخانه در نزدیک آبادان واقع است و سالانه حدود 5 هزار تن سود سوز آور و 4500 تن کلریدریک اسید تولید می‌کند.»
تبدیل به «شیمیایی پازارگاد»
این کارخانه همان است که بعدها «شیمیایی پازارگاد» نام گرفت و تمامی سهام آن به شرکت ملی صنایع پتروشیمی واگذار شد. در سال 1365 تجهیزات مربوط به طرح توسعه این کارخانه به پتروشیمی شیراز منتقل شد و در آنجا نصب شد. در سال 1375 کارخانه شیمیایی پازارگاد به شرکت پتروشیمی‌آبادان واگذار شد و بالاخره در سال 1383 نام شرکت به «عملیات غیرصنعتی پازارگاد » تبدیل شد.
تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی
پایه‌گذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی در ایران مدیون وزارت اقتصاد، شرکت ملی نفت ایران و بیش از همه سازمان برنامه است. این وزارت، شرکت و سازمان علاوه بر فعالیت‌های جداگانه در یک فعالیت جمعی، « شورای عالی صنایع پتروشیمی» را تأسیس می‌کنند که کارش مطالعه و راه‌یابی برای تاسیس صنایع پتروشیمی در ایران و توسعه این صنایع است.
سازمان برنامه و بررسی صنایع پتروشیمی
سازمان برنامه به دنبال مطالعه در مورد صنایع پتروشیمی در ایران سراغ فرانسه رفت. «انستیتو فرانسه دوپترول» که همان انجمن نفت فرانسه یا IFP است از طرف سازمان برنامه مامور شد طرح ایجاد صنایع پتروشیمی در ایران را بررسی کند. این انجمن پیشنهاد خود را در قالب گزارش مقدماتی به سازمان برنامه ارائه داد و در سال 1342 قرارداد بین این انجمن و سازمان برنامه بسته شد.
وزارت اقتصاد و «شورای عالی صنایع پتروشیمی»
در سال 1342 برنامه‌ریزی برای ایجاد صنایع پتروشیمی از طرف وزارت اقتصاد پیگیری می‌شود. در این سال وزارت اقتصاد که کارخانه کود شیمیایی شیراز زیر نظرش قرار دارد، به فکر ایجاد «شورای عالی صنایع پتروشیمی» می‌افتد. پیشنهاد را به سازمان برنامه و شرکت ملی نفت ایران ارائه می‌کند و پس از کسب موافقت این دو، اساسنامه شورای عالی را به هیئت دولت پیشنهاد می‌کند که این پیشنهاد در 27 آذر 1342 به تصویب هیئت وزیران می‌رسد. در این اساسنامه وظایف شورای عالی صنایع پتروشیمی ایجاد و اداره صنایع پتروشیمی با سرمایه‌گذاری دولتی، بخش خصوصی و بررسی و تایید مطالعات مربوط به صنایع پتروشیمی و اجازه تاسیس صنایع پتروشیمی به بخش خصوصی است.
شورای عالی صنایع پتروشیمی از وزیر اقتصاد، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و مدیرعامل سازمان برنامه تشکیل می‌شود و ریاست آن با وزیر اقتصاد است و کلیه اساسنامه‌ها و آیین‌نامه‌های موسسات پتروشیمی دولتی باید به تصویب شورای عالی صنایع پتروشیمی برسد.
تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی
قانون ایجاد شرکت ملی صنایع پتروشیمی نه به صورت قانون مستقل بلکه در قالب تبصره‌ای از قانون بودجه اصلاحی سال 1343 به تصویب می‌رسد. تبصره 64 این قانون که در 4 مرداد 1343 به تصویب رسید، چنین آغاز می‌شود: «از تاریخ تصویب این قانون، کلیه فعالیت‌هایی که به عنوان ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی توسط واحدهای تابعه وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف دولتی انجام می‌شود، تحت اداره شرکت ملی نفت ایران متمرکز خواهد شد. شرکت مزبور برای تامین این منظور شرکتی فرعی به نام شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌تشکیل می‌دهد که اساسنامه آن پس از تایید شورای عالی صنایع پتروشیمی به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
در این قانون سابقه تشکیل و همچنین تکلیف «بنگاه کود شیمیایی» یا «بنگاه پتروشیمی» نیز به روشنی مشخص شده است: «کلیه حقوق دولت در بنگاه کودشیمیایی که در اجرای تبصره 36 ، قانون بودجه سال 1338 و به موجب اساسنامه مصوب 30/12/1337 هیأت وزیران تشکیل شده، به شرکت ملی نفت ایران واگذار می‌شود. شرکت ملی نفت ایران کلیه تاسیسات و مطالبات و موجودی‌های نقدی و جنسی بنگاه کود شیمیـایی «بنگاه پتروشیـمی» را به عنوان سرمایه بنگاه ارزیـابی خواهد کرد و در اساسنامه بنگاه با تصویب شورای عالی صنایع پتروشیـمی‌تغییرات لازم را خواهد داد.» تهیه و تدوین و به تصویب رساندن قانون تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی مهم‌ترین کار شورای عالی صنایع پتروشیمی است.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی و اولین مدیر عامل
بعد از تصویب قانون تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی، تعیین اولین مدیرعامل شرکت که باید نقش پایه‌گذاری شرکت را ایفا کند، مطرح می‌شود. از میان نامزدهای مختلف، صفی اصفیا مدیرعامل سازمان برنامه، مهندس باقر مستوفی را پیشنهاد می‌کند و با خود او هم موضوع را در میان می‌گذارد. مهندس باقر مستوفی، مسئولیت را قبول می‌کند چرا که: « … از سال 1939 (1318 خورشیدی) که من کلاسی در این زمینه (پتروشیمی) گرفته بودم، توی کله ام بود. شوخی نیست…»
علاوه بر آن از سال 1336 که او عضو هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران بود و نمایندگی آن شرکت در هیئت مدیره شرکت اکتشاف و تولید را داشت، موضوع پتروشیمی و ایجاد آن از دغدغه‌های او بود.
بنیانگذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی
شرکت ملی صنایع پتروشیمی می‌باید از صفر شروع می‌کرد. نه نیروی انسانی داشت و نه ساختمانی. مهندس باقر مستوفی می‌گوید: « … من از وسائل موجود در اختیار خودم به عنوان عضو هیئت رئیسه شرکت نفت استفاده کردم برای اینکه یک سازمانی درست کنم. ما اول یک هیئت مدیره درست کردیم، اعضاء به دقت انتخاب شدند و تماماً حرفه خودشان را به بهترین وجهی می‌دانستند. تحصیلات حرفه‌ای درجه یک داشتند. همکاران من افراد بسیار برجسته‌ای بودند… به عنوان مثال، آقایان دکتر هوشنگ مهتدی، شاهین قره‌بگیان، حسینعلی حجاری زاده، حشمت الله مینا، شاپور شریفی، هوشنگ فرخان، عبدالله بهاری، عباس گزیده‌پور، سلیمی، عباسقلی بختیار، دکتر ولی الله فسا، کیانفر، صدوقی و … … این اشخاص خوب می‌دانستند که چکار باید کرد و چگونه باید طرح‌ریزی کرد، طرح را به نتیجه رساند و صنعت را به وجود آورد.»
اصلاح اساسنامه شورای عالی صنایع پتروشیمی
پس از تصویب تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قالب تبصره 64 قانون بودجه اصلاحی سال 1343، وزارت اقتصاد با موافقت سازمان برنامه و شرکت ملی نفت ایران، اصلاح اساسنامه شورای عالی صنایع پتروشیمی را به هیئت وزیران پیشنهاد کرد و در 27 مهر 1343 به تصویب رسید.
اولین جذب نیروی انسانی در شرکت ملی صنایع پتروشیمی
اعضای هیئت مدیره اغلب از کارکنان شرکت ملی نفت ایران بودند. اولین گروه کارمندان خارج از شرکت ملی نفت ایران که در شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌استخدام شدند، یک گروه 12 نفره بودند که در مهرماه 1343 به استخدام «دبیر خانه شورای عالی صنایع پتروشیمی» در آمدند و چند ماه بعد نیز در شرکت استخدام شدند. کار این گروه جمع‌آوری اطلاعات در مورد بازار محصولات پتروشیمی بود. محل کار این گروه کارمندان تازه استخدام شده در خیابان فردوسی، کوچه برلن، ساختمان آفتاب شرق بود که دبیرخانه شورای عالی صنایع پتروشیمی در این ساختمان قرار داشت. این گروه در فروردین ماه 1344 به استخدام شرکت ملی صنایع پتروشیمی درآمدند.
قانون توسعه صنایع پتروشیمی
وقتی شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس شد، طرحهایی که باید اجرا می‌شد دغدغه اصلی بود. برای باز کردن راه مشارکت شرکت ملی صنایع پتروشیمی با شرکتهای ایرانی یا خارجی، قانون توسعه صنایع پتروشیمی‌در 20 تیرماه 1344 به تصویب رسید. این قانون چنین آغاز می‌شود: «به شرکت ملی صنایـع پتروشیمی … اجازه داده می‌شود با موسسات و شرکتهای ایرانی یا خارجی … برای تولید محصولات پتروشیمی… مشارکت نماید.» فعال اصلی در تدوین و به تصویب رساندن این قانون، مهندس باقر مستوفی بود. وی در مورد لزوم و علت وجودی این قانون می‌گوید: «… اگر می‌خواستیم فقط پتروشیمی را برای تامین احتیاجات داخلی ایران تهیه کنیم، قیمت تمام شده، ولو به قیمت بسیار پایین مواد اولیه به هیچ وجه نمی‌توانست قدرت رقابت در بازار داخلی ایران با واردات داشته باشد یا صادراتش را میسر کند. بنابراین ما مجبور بودیم که به یک مقیاس بزرگ برویم. مقیاس بزرگ و گرفتن شریک تقریباً با همدیگر به فکر ما رسید. مقیاس بزرگ با یک شریکی که هم بتواند محصولات اضافه را بگیرد و هم به ما در احتیاجاتی که داریم از لحاظ آموزش و سایر نیازها کمک بکند. برای این کار قانونی برده شد به مجلس و تصویب شد که ما اجازه داشتیم برای طرح‌های خود با شرکت پتروشیمی‌خارجی شریک بشویم.»
این قانون کلید توسعه صنایع پتروشیمی در آن دوران شد چرا که شرکت ملی صنایع پتروشیمی تجربه‌ای در اجرای طرحها و راهبرد مجتمع‌های تولیدی نداشت. تمامی طرح‌های شرکت تا سال 1357 با استفاده از این قانون و به صورت مشارکت اجرا شد.
اساسنامه شرکت ملی صنایع پتروشیمی
تدوین اساسنامه در «دبیرخانه شورای عالی صنایع پتروشیمی» آغاز شده بود؛ زمانی که شورای عالی صنایع پتروشیمی در فکر تاسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی بود. با تاسیس شرکت، کار نهایی کردن اساسنامه هم پیگیری می‌شود. شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌اساسنامه خود را نهایی می‌کند و به تصویب شورای عالی صنایع پتروشیمی که نقش مجمع عمومی شرکت را به عهده دارد – می‌رساند. اساسنامه برای تصویب به هیئت وزیران می‌رود و در 12 مرداد ماه 1345 به تصویب می‌رسد، این اساسنامه، با اصلاحاتی در سال 1356 به تصویب مجلس می‌رسد.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی از تاسیس تا 1357
پس از تشکیل و سازماندهی شرکت، بررسی طرحهایی که از میان تولید محصولات انبوه پتروشیمی باید انتخاب می‌شد، آغاز شد. تا مدتها کارخانه تولیدی شرکت، محصول کود شیمیایی شیراز بود که به شرکت واگذار شده بود.
اولین شرکت خدماتی که شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌تاسیس کرد «شرکت پخش کودشیمیایی» بود که فروش محصولات کودشیمیایی شیراز را به عهده داشت، همچنین کودهای موردنیاز را وارد می‌کرد و در داخل کشور به فروش می‌رساند. مطالعات و مذاکرات شرکت با شرکتهای دارای دانش فنی و سرمایه‌گذاران پس از آن به بار نشست و به ترتیب شرکت شیمیایی شاهپور (رازی)، پتروشیمی‌آبادان، شیمیایی خارگ، کارخانه کربن، پتروشیمی‌ایران نیپون (فارابی)، طرح آبرسانی و بالاخره شرکت ایران ژاپن تاسیس شد.
شرکت پخش کود شیمیایی
در مهر ماه 1346 شرکت سهامی‌پخش کود شیمیایی آغاز به کار کرد که کلیه سهام آن متعلق به شرکت ملی صنایع پتروشیمی بود.
شرکت شیمیایی شاهپور (رازی)
اولین کارخانه تولیدی که از طراحی تا اجرای آن را شرکت ملی صنایع پتروشیمی انجام داد، کارخانه شیمیایی شاهپور بود که بعدها «رازی» نام گرفت. خوراک کارخانه گازهای ترش مسجد سلیمان بود که با خط لوله به محل کارخانه در بندر شاهپور (بندر امام خمینی(ره)) می‌رسید. در اردیبهشت ماه سال 1354 قراردادی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و آلایدکمیکال امضا شد که مورد تایید شورای عالی صنایع پتروشیمی و هیئت وزیران قرار گرفت و بعد به تصویب کمیسیون‌های مشترک اقتصاد و دارایی مجلسین رسید. طبق این قرارداد شرکت سهامی‌شیمیایی شاهپور با سرمایه 1876 میلیون ریال (25 میـلیون دلار) تشکیل شد که 50 درصد آن متعلق به شرکت ملی صنایع پتروشیمی و 50 درصد متعلق به شرکت آلایدکمیکال بود.
شرکت پتروشیمی آبادان
در سال 1345 قراردادی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت بی اف گودریچ امضا شد و پس از موافقت شورای عالی صنایع پتروشیمی و هیئت وزیران به تصویب کمیسیون مشترک اقتصاد و دارایی مجلسین رسید.طبق این قرارداد شرکت سهامی‌پتروشیمی آبادان با سرمایه 600 میلیون ریال (8 میلیون دلار) تشکیل شد. محصولات شرکت 20 هزار تن در سال PVC و 10 هزار تن دی دی بی (از مواد تشکیل دهنده پاک کننده‌ها) و 24 هزار تن سود سوزآور بود. در نهایت پتروشیمی‌آبادان در تاریخ 14 آبان ماه 1348 افتتاح شد.
شرکت شیمیایی خارک
در تیرماه 1345 قراردادی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت آموکو ایننتر ناسیونال امضا شد که پس از تایید شورای عالی صنایع پتروشیمی و هیئت وزیران، به تصویب کمیسیون مشترک اقتصاد و دارایی مجلسین رسید. با این قرارداد شرکت سهامی شیمیایی خارک با سرمایه 524 میلیون ریال (7 میلیون دلار) تشکیل شد که 50 درصد سهام متعلق به شرکت ملی صنایع پتروشیمی و 50 درصد متعلق به شرکت آموکو بود. مجتمع شیمیایی خارک در تاریخ 14 آبان افتتاح شد.
شرکت کربن اهواز
در سال 1350 قراردادی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و شرکت کابوت آمریکا و بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران برای تولید دوده صنعتی بسته شد. سهم پتروشیمی20 در صد، سهم کابوت 50 درصد بود و 30 درصد سهام متعلق به بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران بود.
شرکت پتروشیمی ایران نیپون (فارابی)
اولین مشارکت شرک ملی صنایع پتروشیمی با ژاپنی‌ها تشکیل شرکت ایران نیپون بود. در سال 1352 قراردادی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی و دو شرکت ژاپنی میتسو بیشی ونیشو ایوایی برای تولید DOP ( دی اکتیل فتالات، نرم کننده PVC ) بسته شد. سهم پتروشیمی74 درصد و سهم دو شرکت ژاپنی 26 درصد بود. این مجتمع در سال 1356 به بهره‌برداری رسید.
طرح آبرسانی بندر شاهپور
این طرح برای تهیه آب صنعتی مورد نیاز صنایع پتروشیمی‌در بندر شاهپور و همچنین تامین آب آشامیدنی روستاها و شهرهای مجاور این بندر تعریف شد. لوله ای به قطر 40 اینچ از دارخوین به بندر شاهپور ( بندر امام فعلی ) به طول تقریبی 80 کیلومتر کشیده شد. هزینه پروژه حدود یک میلیارد ریال و ظرفیت نهایی خط لوله 3ر1 متر مکعب آب در ثانیه بود. در طول اجرای کارخانه‌های پتروشیمی‌در بندر یاد شده، این طرح نیز انجام شد.
پتروشیمی‌ایران – ژاپن
شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌پس از ایجاد شیمیایی شاهپور ( رازی ) و پتروشیمی‌آبادان و شیمیایی خارک، با گروهها و شرکتهای بزرگ جهان مثل یونیون کار باید،ICI ، DOW ، فیلیپس و … مذاکره می‌کرد و به دنبال ایجاد چند مجتمع بزرگ بود. در این میان در سال 1350 اولین توافق احداث مجتمع بزرگ پتروشیمی‌با ژاپنی‌ها به دست آمد.
محل استقرار شرکت
در اوائل تاسیس شرکت و پس از آنکه هیئت مدیره مشخص شد، محل استقرار شرکت خیابان 21 آذر ( 16 آذر فعلی)، خیابان غربی دانشگاه تهران و نبش خیابان نصرت بود. بعد از تشکیل شرکت پخش کود شیمیایی، شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌همراه شرکت پخش کود شیمیایی در خیابان شمالی دانشگاه تهران، خیابان پورسینای فعلی و نبش خیابان 16 آذر فعلی استقرار یافت .در سال 1351 ساختمان میدان 7 تیر در خیابان کریم خان زند از شخصی بنام آقای کورس اجاره شد و به تدریج تا آغاز 1352 شرکت در این ساختمان مستقر شد و تا آغاز انقلاب – و سالها بعد از آن تا سال 1383 – شرکت در این ساختمان استقرار داشت. البته دفتر‌های شرکتهای تابعه مستقلاً ساختمان جداگانه داشتند.
تصویر شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌در مقطع انقلاب اسلامی
شرکت ملی صنایع پتروشیمی، یکی از چهار شرکت اصلی وزارت نفت، در سال پیروزی انقلاب اسلامی‌قدمتی 15 ساله دارد. در اواخر دهه 1330 ، وزارت صنایع و معادن و سپس وزارت اقتصاد طرح احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس را به اجرا گذاشت. این کارخانه در مهر ماه سال 1342 افتتاح شد و در سال 1343 قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌به تصویب مجلس رسید. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی از سال 1343 تا 1356 با اجرای طرحهایی برای تولید کود شیمیایی با استفاده از گازهای همراه نفت و همچنین تولید محصولاتی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع ، سود سوز آور، کربنات و بی کربنات سدیم ، پی وی سی و مواد نرم کننده پلاستیک (DOP) با هدف عمده تامین نیازهای داخلی شکل گرفت.احداث مجتمع‌های پتروشیمی‌رازی (شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارک، فارابی (ایران نیپون) و طرح‌های توسعه پتروشیمی‌شیراز و انجام بخش عمده ای از احداث پتروشیمی‌بندر امام (ایران ژاپن) حاصل تلاش‌های این دوره است. از ابتدای تاسیس تا مقطع انقلاب اسلامی، مهندس باقر مستوفی بنیانگذار و مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی بود.
شـرکت‌های پتـروشیمی‌رازی، آبـادان، خـارگ، فـارابی، بنـدر امـام و کارخانـه کربـن با مشارکت شرکای خارجی تاسیس شد. سهام مشارکت خارجی شرکت پتروشیمی رازی در سال 1353 و سایر شرکت‌ها در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی‌به شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌منتقل شد.
مجتمع‌های تولیدی
در سال 1357 مجتمع‌های شیراز ، رازی ، آبادان ، خارک ، فارابی ، کارخانه کربن ایران و کارخانه پولیکا در خط تولید قرار داشت . در این سال کل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی‌به 6/1 میلیون تن ( محصولات میانی و نهایی ) رسید.
منبع: کتاب تاریخ پتروشیمی‌ایران
تماس: ۰۲۱۸۶۰۹۲۷۵۵
دیدگاهتان را بنویسید
می خواهید در گفت و گو شرکت کنید؟خیالتان راحت باشد :)